Quần - Thần - Tá - Sứ trong Đông Y - Những điều cần biết

Khi kê đơn thuốc cho bệnh nhân, thầy thuốc Đông y thường hay đề cập đến khái niệm “quân – thần – tá – sứ”. Điều đó khiến không ít bệnh nhân cảm thấy khó hiểu, nghi hoặc và thắc mắc.

Thoạt nhìn một thang thuốc Đông Y, nhiều người phát hoảng vì thấy giống như một “đống cành, lá, củ quả…”, mỗi thứ một chút dường như lộn xộn không có quy luật và độ chính xác như Tây dược. Thực ra không phải thế, mà đúng ra là đều có quy luật tinh vi, vị thuốc này nâng đỡ mở đường cho vị thuốc kia phát huy hết mức công dụng…

Vậy “quân”, “thần”, “tá”, “sứ” thực chất là gì?

“Quân – Thần – Tá – Sứ” thực ra chỉ là những tên gọi (thuật ngữ), phản ánh những chức năng chính, của các thành phần cấu tạo nên đơn thuốc (phương thuốc, bài thuốc) Đông y.

Các vị thuốc trong phương thuốc Đông y không kết hợp với nhau một cách tùy tiện – theo kiểu “chất đống”. Mà phối hợp với nhau theo những quy tắc, với một trật tự rất nghiêm ngặt, trong đó có chủ, có thứ, có chính, có phụ, giống như vai trò của ông vua cùng với các chức quan, trong một vương quốc thời xưa. Cách phối hợp các vị thuốc như vậy gọi là “phối ngũ”.

Một phương thuốc tiêu biểu, bao gồm 4 thành phần chức năng chủ yếu, gọi tên là “quân”, “thần”, “tá”, “sứ”:
1. Quân – quân dược, còn thường gọi là “chủ dược”

Đây là vị thuốc quan trọng nhất trong một phương thuốc, có tác dụng giải trừ nguyên nhân bệnh và chữa trị triệu chứng chính. Đó là vị thuốc không thể thiếu trong một phương thuốc và được sử dụng với liều lượng lớn hơn các phần tử khác. Vị thuốc này có vai trò như ông vua trong một quốc vương, nên người xưa gọi là “quân dược”. Một phương thuốc nhỏ, thông thường chỉ có một chủ dược, giống như một quốc gia chỉ có một vua. Tuy nhiên, trong các phương thuốc lớn, có thể có tới hai hoặc vài “quân dược”.

2. Thần – thần dược, còn gọi là “phụ dược”

Đây là vị thuốc có tác dụng phụ trợ cho vị thuốc chính; giống như vị tể tướng, phụ tá nhà vua. Một đơn thuốc phức tạp, thường bao gồm nhiều vị “thần dược”; còn phương thuốc đơn giản, lại có thể không có “thần dược”. Như vậy, trong một “vương quốc” có thể không có, hoặc có thể có vài tể tướng.

3. Tá – tá dược

Là vị thuốc có tác dụng hiệp trợ, hỗ trợ quân dược (chủ dược) và thần dược (phụ dược) trị liệu những kiêm chứng, hoặc giải trừ một số chứng trạng cá biệt thứ yếu. “Tá dược” có vai trò giống như những vị thượng thư, phụ tá cho vua và tể tướng đảm nhiệm công việc thuộc các lĩnh vực khác nhau. Đặc biệt, “tá dược” còn có tác dụng tiêu trừ hoặc làm giảm độc tính và tác dụng phụ của các vị thuốc chính (“chủ dược” và “phụ dược”).

4. Sứ – sứ dược

Có hai tác dụng chính; một là dẫn thuốc (dẫn kinh báo sứ), đưa thuốc đến ổ bệnh, để tập trung tác dụng trị liệu; hai là điều hòa các vị thuốc trong một phương thuốc. “Sứ dược” có vai trò như một vị quan sứ, để vua sai phái, truyền đạt mệnh lệnh của triều đình.